Toplumsal değişme toplumu oluşturan unsurların ve buna bağlı olarak tarihsel süreç içerisinde değişikliğe uğramasıdır. Toplumların kalkınması, gerilemesi ya da gelişmesi gibi olgular toplumsal değişme kavramıyla ifade edilir. Tüm bunlar sosyal değişme olmakla birlikte toplumsal değişme mutlak anlamda toplumun gerilemesi ya da gelişmesi anlamına gelmemektedir. Çünkü toplumsal değişme herhangi bir değer anlamı taşımayan yalın bir kavram olarak kullanılır. Kuşkusuz toplumsal değişme öteden beri toplumları anlamaya çalışanların kafa yorduğu en önemli olgulardan biridir. Birçok sosyolog toplumsal değişmeye sebep olan dinamikleri anlamaya çalışmış ve bu konuda değişik fikirler ortaya atılmıştır. Sosyolojinin en önemli sorunlarından biri olan toplumsal değişme ile ilgili kuramlar üç başlık altında toplanabilir:
- Erken Dönem İşlevselci Kuramlar:
Bu kuramlara evrimci kuramlar da denilebilir. Toplumun organizmaya benzetildiği bu kuramlarda toplum tıpkı birbiriyle karşılıklı ilişkiye sahip organlardan oluşan bir organizma gibi görüldüğünden organizmacı kuramlar da verilen isimlerdendir.
İşlevselcilik kuramı daha çok Talcott Parsons ile anılsa da işlevselciliğin temelleri August Comte a dayandırılabilir. Comte toplumu anlamada “toplumsal statik” ve “toplumsal dinamik” kavramlarını kullanır. İşte onun sosyolojisinde toplumsal değişimi “toplumsal dinamik” ile izah eder. Ona göre toplumlar üç temel aşamadan geçer. Bunlar Teolojik, Metafizik ve Pozitif aşamalardan geçer. Comte’a göre insanlık evriminin son evresi Pozitif aşamasıdır.
Spencer ise toplumsal değişmeyi organizmaların evrimi gibi toplumsal evrim olarak bakar. Charles Darwin’in “doğal seleksiyon” kavramını kullanan Spencer, evrim teorisini kendi sosyolojisine uygulayarak toplumların basit ve farklılaşmamış halden karmaşık ve farklılaşmış olana doğru bir yol izlediğini iddia etmiştir.
Toplumsal değişmede işlevselci kuramcılardan biri de Fransız sosyolog Emile Durkheim’dir. Durkheim, toplumsal değişmeyi “Mekanik Dayanışma” ve “Organik Dayanışma” dikotomisi ile açıklamaya çalışır. Mekanik dayanışmayı geleneksel toplumların, organik dayanışmayı ise modern toplumların özelliği olarak görür. Durkheim sosyolojisinde toplumsal değişme nüfus artışıyla gerçekleşir. Nüfusun artmasıyla birlikte bireyler arasındaki etkileşim ve farklılıklar artar bu da organik dayanışmayı ortaya çıkarır.
Genel olarak işlevselci kuramlarda toplumsal değişimin özellikleri şu şekilde özetlenebilir.
- Toplum birbiriyle ilişkili parçalardan oluşan bir bütündür.
- Değişme evrensel, doğal ve süreklidir.
- Değişme evrimseldir yani basitten karmaşığa ve süreklidir.
- Yapısal İşlevselci Kuramlar:
Yapısal işlevsel kuramı özellikle 2. Dünya savaşından sonra sözü edilmeye başlanan kuramdır. Bu kuramda toplum çoğunlukla alt sistemlerden oluşan bir genel sistem olarak ifade edilir.
Bu kuramın en önemli temsilcileri Talcott Parsons ve Neil Smelser’dir. Parsons’a göre toplumu oluşturan alt sistemler birbirine karşı ilişki içerisindedir. Bir alt sistem içindeki farklılık yeni bir yapıya bürünmeye, dolayısıyla bir üst sistemin de yapısının değişmesine etki eder. Bu açıdan Parsons’da “farklılaşma” kavramı önemli bir yer tutar.
Bu kuramın diğer temsilcilerinden Smelser ise toplumsal değişmenin gerçekleşmesinde dört dinamikten söz eder. Bunlar yapısal ortam, güçlü değişme dürtüsü, değişim harekete geçmek ve toplumsal kontroldür.
- Diyalektik Kuramlar:
Hegel ile birlikte felsefi bir zemin bulan “diyalektik” kavramı karşıtlıkların üzerine kurulan bir akıl yürütme biçimidir. İşte diyalektik kuramlar toplumsal değişmeyi karşıtlıkların üzerine bina etmeye çalışmışlardır. Marx’ta bu kavram sınıfların mücadelesi ile ortaya çıkar. Ona göre bir sınıfın başka bir sınıfı sömürmesi uygarlığın temelidir. Bu açıdan insanlık tarihi sınıfların mücadelesiyle geçmiştir. Ve sınıfsız bir toplum da bu mücadelelerle gerçekleşecektir.
Diyalektik kuramcılardan Rus sosyolog Pitirim Sorokin ise Comte’un 3 hal yasasına benzer bir şekilde toplumların üç farklı yaklaşım arasında salındıklarını belirten bir sosyal değişme teorisinden söz eder. Bu üç hal Comte’un teolojik hal yasasına tekabül eden düşünsel sistem, pozitif hal yasasına tekabül eden duyumsal sistem. Ve bu iki sistem arasında kalan ideal sistem ise metafizik görüşteki pozitif evreye tekabül eder.
Diyalektik kuramlara ilave olarak Marx’ın çizgisinden giden Marksist Gelişme Kuramları da toplumsal değişme kuramlarından sayılabilir. Bunlar şu şekilde sıralanabilir:
- Emperyalist Kuramlar
- Bağımlılık Kuramları
- Dünya Sistemi Kuramı
- Eklemlenme Kuramı
- Düzenleme Okulu
